Айыы ойууна, бастаан туран, итэҕэл ойууна буолар. Киниэхэ көмөлөһөр күүстэринэн айыы күүстэрэ буолаллар. Кини Ийэ кыыла мохсоҕол, хотой, үрүҥ мохсоҕол (кречет) буолуохтарын сөп. Айыы ойуунун Ийэ Кута үксүн Ыйык Мас кумалааныгар иитиллибэт. Кини Үөһээ Аар Айыылар анал үөрэхтэрин барар. Үксүн утуйар-утуйбат балаһыанньаҕа сытан үөрэнэр, саҥаны, сэһэни, кэпсээни истэр. Ол иһин кини үөрэнэр кэмигэр элбэхтик итинник балаһыанньаҕа сытарын сөбүлүүр. Ону сорох дьон өйдөөбөттөр. Истэр саҥатын көннөрү уһуктаҕас сылдьан истибэт. Ити саҥа араас буолар. Сороҕор кырдьаҕас киһи кэпсэлэ, сороҕор Ийэ Айылҕа үүнээйилэрин сэбирдэҕин сипсиэрин, мутукчатын суугунун быыһыгар ити иһиллэр, сороҕор өссө сэбирдэх, мутукча суугуннара бэйэлэрэ саҥа буолан иһиллэллэр. Кэлин үөрэҕэ үрдээн истэҕинэ, ити кэпсэллэр уустугуран бараллар. Ону утуйар аҥаардаах балаһыанньаҕа эрэ сытар киһи кыайан сатаан уонна тууйан истэр.
Кини этэ-хаана үрдүкү Эйгэ — Үөһээ Дойду тыынын тулуйарга ити Үөрэҕи кытта тэҥҥэ үөрэнэр, эрчиллэр. Онон кини үксүн эттэммэт.
Айыы ойууттара эттэнии атын көрүҥүн бараллар. Кинилэр эттэнэн Ыарыы Төрүттэрин аһаппаттар. Кини эттэниитэ Үөһээ Дойдуга үөрэнии, кини тыынын уйарга эрчиллии быһыытынан барар.
Ыйык Мас илиҥҥи кумалааннарыгар иитиллибит ыраас эйгэлээх сорох ойууттар кэлин үөрэнэн, эрчиллэн Айыы ойууттара буолаллар. Кинилэр, баҕар, уопсай эттэниигэ майгылыыр эттэниини барыахтарын сөп. Ол гынан баран, ол даҕаны, хара ойуун эттэниититтэн атыннааҕа биллэр суол.
Айыы ойууна буолар киһи эрдэттэн оҕо сааһыттан, төрөөтүн даҕаны анал бэлиэлээх буолар. Сорох былыргы Айыы ойууттара кинилэр кэннилэриттэн хаһан саҥа Айыы ойууна үөскүүрүн этэллэрэ. Олортон ахтан аһардахха маннык. Одуну — аатырбыт Айыы ойууна эппит: «Дыгын Муос Уолу өлөртөрөн ыар аньыыны оҥорон Туймаада, Эркээни хаҥаластарыгар Аар Айыы итэҕэлэ быстар суолун аста. Сэриилээн ылыахсыттар икки улуу Айыы ойуунун өлөрүөхтэрэ. Ок-сии! Бытанан куотуу, ыһыллыы бөҕө буолла. Ол эрээри кэнэҕэһин-кэнэҕэс, үс үйэ тас өттүгэр, Аар Айыыларга үҥэр-сүгүрүйэр дьону көрөбүн ээ. Хайдаҕа буолла?!»
Уһун Ойуун — Ньыыка уола Үөдүгэй тутуллан өлөрүллэригэр маннык эппит: «Билигин кыайтардыбыт. Барыбытын кыргар санаалаахтар. Ол да буоллар, Аар Айыы итэҕэлин кыыма куотта, бүктэ, саста. Онон кэнэҕэһин Аар Айыы итэҕэлэ төннүө!» Биллэрин курдук Уһун Ойууну кыыллыы накаастаан, кырбаан бараннар хаста да ыйаан өлөрбүттэрэ.
Хаҥаластар Дыгын урут үүрбүт киһитэ, улуу буойун, улуу Айыы ойууна Дуоҕа Боотур, кэлин улаханнык кырдьан олорон: «Аар Айыы итэҕэлин боптулар. Сахалар дьааһах төлүүр эрэ дьон буоллубут. Суох! Ол да буоллар, Аар Айыы итэҕэлэ төнүннэ. Үрүҥ Аар Тойон үөһээттэн үтүө хараҕынан көрдө. Сорох ыччаттарым уон иккис-уон төрдүс сүһүөхтэрэ тиийиилэригэр, арыый хойутаан иһэр тохсус сүһүөх ыччаттарбар улуу Айыы ойууна үөскээтэ. Кини Үрдүк Аар Айыыларга үҥэрэ, уотун-күөһүн буруота көстөр эбээт!».
Оттон улуу Айыы ойууна Эргис таҥнарааччы оҕуттан бааһыран өлөөрү сытан эппит: «Уҥуохпун үстэ эргитэн көмөөрүҥ. Онно аньыыта-харата суох дьоннор эргиттиннэр. Үһүс эргитиилэригэр саха саргыта салаллыаҕа, дьоло-соргута туругуруоҕа, Аар Айыы итэҕэлэ дьиҥнээхтик эргиллиэҕэ, саханы салайар улуу киһи үөскүөҕэ, уһун сылларга салайыаҕа».
Дьэ, ити улуу өбүгэлэрбит кэс тыллара биһиэхэ элбэҕи кэпсиир, этэр, ыҥырар. Одуну, үөрэнээччитиниин Уһун Ойууннуун биир соҕуһу өтө көрөн эппиттэр. Кинилэр этиилэринэн, Аар Айыы итэҕэлэ өлбөт-сүппэт, кыыма тыыннаах хаалан, кэлин норуокка төннөр кэскиллэнэр.
Оттон Дуоҕа Боотур бэйэтин кэнэҕэски ыччаттарыттан улуу Айыы ойууна үөскүөхтээҕин эппит.
Эргис оҕонньор Туймаада, Эркээни хаҥаластарыгар суостаах, ол эрээри, толоруллуохтаах кэриэһи этэн хаалларбыт. Итини ыччат-билэ дьоно сыта-олоро толкуйдаан көрүөхтэрин сөбө дуу, арааһа. Итиннэ туох эрэ улахан кистэлэҥ баар быһыылаах. Тоҕо эрэ улуу аҕа баһылык — Муос Уол курдук киһи кэлиэхтээҕин, кини саха саргытын салайыахтааҕын, Аар Айыы итэҕэлэ төннүөхтээҕин курдук этиллибит.
Улахан Айыы ойууна төрөөһүүнүн былыр эрдэттэн билэллэрэ. Холобура, Дуоҕа Боотур тоҕус киһи үйэтин нөҥүө билэн эппит дии. Айыы ойууна буолуохтаах оҕо бэйэтэ эмиэ аналын эрдэттэн билэр. Ол эрээри, ааспыт атеитическай кэмҥэ өр өйдүө суоҕун, мунаарыан сөптөөх этэ. Айыы ойуунун анала наһаа үрдүк. Кини — күндү норуотун иннигэр элбэҕи оҥоруохтааҕа саарбаҕа суох. Ол гынан баран, кини ол аналын толороругар сөптөөх усулуобуйа, көмөлөһөр дьон, салалта өйөбүлэ наадалааҕын туһунан өйдөнүллэниэхтээх. Ол суох буоллаҕына, кини сөптөөх аналын толороро уустуга биллэр суол.
Айыы ойууна сүрүн толоруохтаах сирдээҕи аналлара манныктар:
Дьону-сэргэни түмүү. Дьоҥҥо-сэргэҕэ Аар Айыылар итэҕэллэрин өйдөтүү, кинилэри таҥара көмүскэлигэр киллэрии. Аар Айыы итэҕэлин норуокка аҕалыы.
Аар Айыы итэҕэлин үөрэҕин, киэҥ билиитин норуокка тарҕатыы, өйдөтүү. Дьиҥнээх итэҕэйээччилэр кэккэлэрин хаҥатыы.
Дойду, норуот салаллыытыгар көмөлөһүү. Норуокка үтүө, бастыҥ дьон үксээһинигэр үлэни ыытыы. Үтүө, бастыҥ дьон диэн бастыҥ дьон үөскээһинигэр үлэни ыытыы. Үтүө, бастыҥ дьон диэн Ийэ Дойдуларын, Ийэ Айылҕаларын көмүскүүр, дьиҥ айыылыы иитиилээх үлэһит дьону ааттыыллар. Кинилэр Ийэ Дойдуларын туругурдаллар.
Ийэ Айылҕаны көмүскээһин, кинини алдьаныыттан-кэһэнииттэн быыһааһын. Манна билиҥҥи кэмҥэ элбэх үлэ барыахтаах.
Үүнэр ыччаты, эдэр көлүөнэни иитиигэ анал үөрэх оҥоһуллуохтаах. Ол үөрэх дьиҥнээх олоххо олоҕуруохтаах, манна өйтөн оҥоһуу киириэ суохтаах.
Кыраны-кыамматы, тулаайахтары, кырдьаҕастары көрүүгэ-харайыыга, көмүскээһиҥҥэ Айыы ойуунун сүбэтэ улахан буолуохтаах.
Эдэр ыаллары, оҕолору алҕааһын, кинилэр генеалогическай мастарын ырытан көрүү, сүбэлээһин.
Былааска, улахан үлэҕэ ананар дьону алҕааһын.
Алгыска, эмтээһиҥҥэ наадыйар дьону алҕааһын.
Алгыс ыытыллар миэстэлэрин, Айыы Аартыктарын оҥорторуу, онно сөптөөх сири-уоту булуу.
Сааскы, сайыҥҥы, күһүҥҥү норуот олоҕун-дьаһаҕын быһаарар үлэлэрин алҕааһын.
Кыһыҥҥы муҥханы, муҥхалааһыны алҕааһын.
Дьиэ-уот туттуллар миэстэтин, тутуутун алҕааһын.
Дьиэ сүөһүтүн алҕааһын. Сүөһү тардыытын сиэрэ-туома.
Айылҕаны алҕааһын. Айылҕаҕа буолар иэдээннэри тохтотуу.
Булт, Байанай алгыстарын оҥоруу.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ аньыы-хара, сэт-сэлээн олоҕурбатын туһугар, көрдөһөөччүлэргэ алгыстар.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ, Айылҕаҕа Аар Айыылар алгыстарын аҕалыы. Дьону-сэргэни, Айылҕаны ырааһырдыы, чэгиэрдии.
Аар Айыыларга алгыстар.
Үрдүк ыраас Эйгэ алгыстара.
Түөлбэ, сир-дойду алгыстара.
Дьонтон куһаҕаны, кырыыстары, абааһы дьайыытын тэйитии уонна үтэйии алгыстара о.д.а.
Былыргы кэмҥэ Айыы ойууна улахан өйөбүллээх этэ. Ити улахан үлэлэри ылыныыга, биллэн турар, былаас өттүттэн өйөбүл, тирэх көмө наада. Бу балар бары норуот олоҕор суолталаах улахан государственнай таһымнаах үлэлэр буолаллар. Ону кулгаах таһынан истэн кэбиһии, күлүү-элэк курдук сыһыаннаһыы кэлин өттө кэнчиэлээх, устаабатыгар улахан охсуулаах буолуоҕа. Ону өйдүүр, ылынар салайааччы баара билигин көстүбэт.
Аар Айыы итэҕэлин бары ирдэбиллэрэ, Айыы ойуунун Үрдүк анала барыта дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэй олоҕу аҕалыыны, дьон быһыытын-майгытын тупсарар кинилэри чөл куттаах-сүрдээх айыы дьоно оҥорууну айылҕаны харыстааһыны, Ийэ Айылҕаҕа сөпкө олорууну, дьон-сэргэ, дойду, баай-дуол сөпкө салаллыытын, дьаһаллыытын быһаччы сүбэлии, өйдөтө, быһаара сылдьаллар. Онон Аар Айыы итэҕэлэ саха норуотун сүдү баайа-дуола буоларын ити күүскэ дакаастыыр.
Бу итэҕэл кимиэхэ да тиэрэ фанатизмы, атын итэҕэллэри абааһы көрүүнү үөскэппэт. Итэҕэйээччини аҥаарыйбыт зомби оҥорбот, төттөрүтүн, кини өйүн-санаатын үрдэтэригэр, этин-хаанын сайыннарарыгар сорудахтыыр, көмөлөһөр. Атын итэҕэллэри абааһы көрүү сорох итэҕэллэр сүрүн сыаллара-соруктара курдук сороҕор көстөр. Өссө сорох итэҕэллэргэ киһи этин-хаанын соруйан эрэйдиэхтээҕин, мөлтөтүөхтээҕин, киһилии олоҕунан олоруо суохтааҕын курдук этиилэр, үөрэхтэр бааллар. Аар Айыы итэҕэлэ төттөрүтүн эккин-хааҥҥын ырааһыт, күүскүн-уоххун сайыннар, дьиҥнээх Айыы бухатыыра буол, айыы аймаҕын көмүскээ, үлэни-хамнаһы кыай, уйгуну-быйаҥы дэлэт, үтүө ыччаты тэнит, аньыыны-хараны эрэ оҥорума диэн үөрэтэр. Ол аата, Ийэ Айылҕаҕа сөпкө олоруу, үлэлээһин, дьиэ-уот, кэргэн тэриниитэ, аньыы-хара буолбакка, айыылыы сиэр-майгы эбит. Кини үчүгэйдик үлэлээн, олоҕун-дьаһаҕын сөпкө тэринэн байара эмиэ сөптөөх сиэр-майгы, аньыы-хара буолбатах.
Оттон дьахтарга, «үтүө дьахтар үлэһит, иистэнньэҥ бастыҥа, асчыт ааттааҕа, хаһаасчыт үтүөтэ, оҕотугар ийэ бэрдэ, дьиэҕэр-уоккар хаһаайка, эргэр кэргэн чулуута буол!» диэн ирдэбили бу итэҕэл туруорар.
Онон Аар Айыы итэҕэлэ үүнүү-сайдыы, бэйэни сайыннарыы, үрдүгү, үтүөнү айыы, чөл, чэгиэн-чэбдик булуу итэҕэлэ буоларын биллибит. Ити ирдэбиллэри толороору, Айыы киһитэ буолаары, былыргы дьон оҕо эрдэхтэриттэн улахан анал иитиини баран, Айыы ойуунун көмөтүнэн, сүбэтинэн бэйэлэрин сайыннарарга элбэх үлэни, үөрэтиини көрсөллөрө.
Айыы ойууна норуоту иитээччи, сүбэлээччи быһыытынан кини инники кэскилин улаханнык түстэһэрэ. Сахаларга билигин даҕаны Айыы ойуунун туһунан өйдөбүл чуолкайдана илик. Бу култуурабыт биир улахан салаатын умна сылдьарбыт биһигини киэргэппэт. Ойуун уонна Айыы ойуунун тустарынан мин элбэҕи суруйдум, элбэх кинигэни таһаартардым. Ол эрээри, билигин даҕаны, ойуун диэтэххэ, үгүс киһи уоһугар үөннээх, үгэлээх сонньуйуу көстө түһэр. Ити билбэттэн. Итинник дьону аһыныахха эрэ сөп. Христианство уонна бэйэбит сорох үөрэхтээх сахаларбыт «ойуун диэн таас үйэ киһитэ, ойуун ирээки» диэн лозуннаннан кэллилэр. Бөлөһүөк Гавриил Романов, учуонай Василий Кейметинов киһи сэргиир, күттүөннээх суруйуулары дьоҥҥо-сэргэҕэ таһаардылар. В. Кейметинов ойууну өйдөөх, уһулуччулаах киһи быһыытынан саҥа өйдөбүлү киллэрдэ.
Эбэҥкилии «саман», «шаман» диэн тылы сөпкө ырытан тылдьыкка, литератураҕа сыыһа өйдөбүллээх киирэ сылдьалларын көннөрөр үлэни оҥордо. Бэйэтэ эбэҥки тылын уһулуччулаахтык билэр, дириҥник үөрэппит киһи буолан, кини этиитэ улахан ыйааһыннаах
Оттон бөлөһүөк Гавриил Романов «Туймаада саҥата» хаһыакка итэҕэл, религия, ойууннааһын уонна кинилэргэ сыһыан тустарынан наһаа кэрэхсэбиллээх научнай ыстатыйалары суруйан норуотугар улахан бэлэҕи оҥордо. Мин көрдөхпүнэ, бөлүһүөк учуонай бу боппуруостары дириҥник,улахан далааһыннаахтык ырытан эрэр курдук. Бу хаһыат бу дьыл ахсынньы 12 күннээҕи нүөмэригэр ойууттары иирээкилэринэн, акаарыларынан ааттааһыны утаран уонна чуолкайдаан бөлүөһүөк маннык күүстээх түмүктэһиини оҥорбут: «В целом утверждение о том, что шаманы являются сумасшедшими людьми, представляют собой тупоумие и безумие, иначе говоря, с нарушениями рассудочногого разумного строя мышления, то есть, что само является умопомешательством. Оно суть и нарушение федерального закона от 25 сентября 1997 года «О свободе совести и религиозных объединениях, который считает важным не допускать унижение и оскорбление в вопросах свободы совести и свободы вероисповедания».
1990 сылтан бэттэх Айыы ойуунун быһыытынан элбэх алгыстары ыыттым, элбэх киһини эмтээтим, алҕаатым. Алгыстары ордук 1996 сылтан ыыттым. Ордук айылҕа иэдээннэрэ Саха сиригэр буолбуттара миигин алгыһынан күүскэ дьарыктанарга күһэйбитэ. Ордук ойуур баһаара элбээбитин иккис сылыгар элбэх алгыһы оҥорбутум. Онтум туһалааҕа көһүннэ. Дьокуускай куоракка баһаар уота, халаан уута суоһаан сылдьыбыт кэмнэрэ эмиэ бааллара. Онно үгүстүк эрэйдэммитим, үгүс алгыһы ыыппытым. Атын дьон «ону оҥордубут, итини быһаатыбыт» диэх курдук суруйалларын ааҕан, испэр соҥуйа, сонньуйа даҕаны саныыбын. Дьиҥнээх үлэни мин ыыттаҕым дии. Туох үтүөнү оҥорбуппун, тугу өссө кыайбатахпын барытын билэбин. Ол иһин итинник этэбин.
Улахан Ытык сирдэри алгыы, кэпсэтэ сатаабаппын. Былыргы Ытык сирдэри кэрийэн алҕааһын улахан көҥүллэтиилээх, туспа сиэрдээх-туомнаах буолуохтаах. Онон итиннигинэн дьарыктаныы мээнэ табыллыбат. Ол иһин алгыыр сир, миэстэ тэринэн, Аар Айыыларга улахан үҥүүнү-сүгүрүйүүнү оҥорон, сирдээҕи үтүө иччилэри, көмөлөһөр күүстэри ыҥыран алгыыбын. Улахан сирдэртэн арай Ытык Хайаҕа тахсан 2002 сыллаахха, сайын Россия көҥүл тустууга чемпионатын иннигэр саха тустууктарын алҕаабытым.
Алҕааһын эмиэ көҥүллэтиилээх. Көҥүллэтиилээх, алгыһы ыытар аналлаах буоламмын алгыыбын.
Алгыс Айыы ойуунун биир сүрүн анала, кини ыытыахтаах сиэрэ-туома буолар. Сирдээҕи алгыс тылларын сааһылаан этии, эбэтэр өйтөн оҥорон уопсай алгыс тылларын хатылааһын былыргы улахан Аар Айыы алгыстарыгар киирбэт. Алгыс диэн — улахан сиэр-туом, ону кытта итинниктэри бутуйар табыллыбат. Алгыһынан өр анаан-минээн дьарыктаммыт, сирийэн үөрэппит буоламмын, итини дьоҥҥо-сэргэҕэ быһааран өйдөтөр бырааптаахпын дии саныыбын. Айыы ойууна сирдээҕи анала улаханын өйдүүр, билэр буоламмын, миэхэ тиксэр Айыы ойуунун үлэтин-хамнаһын, ити чэпчэкитэ суох алгыстары ыытыыны, оҥорууну эмиэ бэйэм ытык иэһим курдук санаан, төһө кыайарбынан Ийэ Айылҕабар, дьоммор-сэргэбэр туһаны оҥоро сатыыбын диэн саныыбын.
Айыы ойууна күн аайы төрөөбөт. Туох эрэ экстрасенсорнай дьоҕуурдаах дьон бары эмтээн-томтоон, ойуун буолан, араас өйдөбүлү быһааран барыахтаах курдук сыыһа өйдөбүл баар. Айыы ойууна буоларга ити дьоҕур улаханы биэрбэт, тирэх буолбат. Ити кыратын, ситэтэ суоҕун өйдүүр наада.
Айыы ойууна буоларга аналлаах, улахан дьоҕуурдаах да дьон бэрт сүдү үлэнэн, эрэйинэн, дьарыктаныынан, үөрэниинэн, эрчиллиинэн, бэйэни кытта үлэнэн Айыы ойууна диэн ааттанар таһымҥа кэлэллэрин тус бэйэбинэн билбит буоламмын, барытын билэбин.
Ол эрээри, Аар Айыы итэҕэлэ, Айыы ойууннааһына тиллэн, төннөн кэлэн сөптөөх суолугар киирэр турукка кэлэн эрэр. Онон Аар Айыылар сахалар диэкки хайыһан, былыргы итэҕэл эргиллэр кыахтааҕыттан испэр үөрэбин. Онно билбэттэн, билээхимсийэ сатааһыннартан, сороҕор, соруйан даҕаны уонна Аар Айыы итэҕэлигэр сөбө суох дьоннор кыбыллыыларыттан мэһэйдэр киириэхтээхтэрин өтө көрөн хомойобун, хоргутабын.
Норуоппар сүдү итэҕэли төннөрдүм, кини төннөрүн туһугар олус сындалганнаах үлэни үлэлээтим диэн сананан бөҕөхсүйэбин, үөрэбин. Кэлин мин үөрэхпин сымыйа көмөтүнэн намтата сатыахтарын, дьоҥҥо уларытан кэпсиэхтэрин эмиэ билэбин. Ол гынан баран, олох кырдьыгын тыала күүстээх. Кини ил гынан сымыйаны күдэҥҥэ көтүтүөн уонна сиргэ кырдьык күүһэ, ккырдьыксыт дьон кэлэр аналлаахтарын, бэрт инникини, ырааҕы эмиэ өтө көрөбүн. Итэҕэли уонна науканы дьүөрэлээн олорор норуоттар, государстволар баар буолуохтаахтарын билэбин.
Айыы ойуунун Үрдүк аналын туһунан өссө даҕаны инники өттүгэр кэпсэтиэхпит.
Кондаков В.А. Аар Айыы итэҕэлэ.,2 чааһа,56-64 с. Дьокуускай 2004
Кондаков В.А. Аар Айыы итэҕэлэ.,56-62 с. Дьокуускай 2013
СӨ Аар Айыы итэҕэлин тэрилтэтэ күн дьонун, айыы аймаҕын Айыы ойуунун В.А.Кондаков «Алгыстар — эн көмүскэллэриҥ» 1,2,7,8 Доммнорунан алҕанарга сүбэлиир .
8. Ахсыс Домм!
Түөлбэҕэ, тиэргэҥҥэ, дьиҕэ-уокка Аар Айыылар көмүскэллэрин ыҥырыы.
Айыы ойууна:
—Аан Дойду
Аҕа Баһылыга
Атааннаах Аар Тойон!
Үс Дойду
Үрдүк Дьүүлдьүтэ
Үрүҥ Аар Тойон!
Күннүү күлүмнээх
Күлүмүрдэс бэйэлээх
Күн Күбэй Хотун!
Онно уларыйбат оҥоһуулаах
Одун Хаан!
Ылан быраҕыллыбат ыйаахтаах
Чыҥыс Хаан!
Дьылҕа быһаарар, ыйаах ыйар
Дьылҕа Тойон!
Кырыылаах тааска
Кырылаччы суруйар,
Уһун тааска
Унньуктаахтык суруйар
Дьурунтаайы Суруксут!
Сүүнэ күүстээх,
Сүллэр этиҥ ньиргиэрдээх,
Сүгэ Буурай-Сүҥ Дьааһын!
Уохтаах-кыланнаах,
Улуу суостаах Сүҥкэн Эрэли,
Чаҥкыныыр чаҥ алтан таҥалай,
Түрбүү кынат, чуучур тумус,
Хотуур тыҥырах, бүтэй бүлгүн,
Көмүс куорсун, күүстээх күөн,
Тимир куйах, тиэрбэс харах
Улуу Хотой Айыы!
Омуннаах -төлөннөөх,
Уохтаах-уордаах,
Күүстээх күөмэйдээх,
Көмүөллээх саҥалаах,
Уордаах Күрүө Дьөһөгөй Тойон!
Ас-үөл аргыстаах,
Быйаҥ-уйгу доҕуһуоллаах,
Быстыбат быйаҥнаах,
Уостубат уйгулаах,
Алаас-сыһыы ахсын
Араас сүөһүнү тэниппит,
Абыраллаах анатыылаах
Ала Мылахсын Хотун!
Эймэнитэр иэйиилээх,
Эдьэҥнэтэр имэҥнээх,
Эдэр туҥуй тапталлаах,
Элбэх үтүө дьайыылаах,
Эдьэҥ Иэйиэхсит!
Ахтылҕан аргыстаах,
Амарахчай санаалаах,
Айыы дьонун айхаллара,
Күн дьонун күндү иэйиилэрэ,
Айхалынан атаарыллар,
Алыс кэрэ бэйэлээх
Ахтар Айыыһыт!
Үөһээттэн-үрдүктэн
Үтүө дьайыыны оҥороҥҥүт,
Аламай маҥан Халлаантан
Айыы сарыалынан арчылааҥҥыт,
Абырааҥ, араҥаччылааҥ,
Айыы сиригэр, Айыым дьонугар,
Олохтоох ытык сирдэригэр,
Уутуйан олохсуйбут
Улахан түөлбэлэригэр,
Дьолу-соргуну
Тосхойдоххут буоллун дуу!
Уу нуһараҥ уйгулаах олоҕу
Олохтоотоххут буоллун дуу!
Абааһы бииһэ
Адаҕыйан буулаабатын,
Алдьаппатын,
Айыым дьонун атаҕастаабатын!
Аллараа Дойду
Аам-дьаам аргыара
Алларааттан аргыйбатын!
Атах анныттан
Алдьархай тахсыбатын!
Үөһээ Дойду
Үөл-дьүөл өрүттэриттэн
Үлүскэннээх үргүөр үргүйбэтин!
Өлүү-сүтүү кэлбитин!
Улуу түөлбэлэр!
Уу-нуһараҥ, айыы намыһын,
Бүтэй куула буолуҥ!
Куһаҕан киирбитин, ыар ыксаласпатын!
Ыарыы-сүтүү ыкпатын!
Дьаҥ-дьаһах дьаныара булбатын!
Атын биистэр
Албастаах, алдьатыылаах
Алкыырдаах дьайыылара кэлбэтин!
Улуу түөлбэлэргэ
Айыым дьоно абыранан, астынан,
Арҕам-тарҕам барбакка,
Атарах-сатарах ыһыллыбакка,
Аар Айыылар айбыт, анаабыт
Айыыларын сүмэтинэн аһаан,
Арҕастара көнөн,
Атахтара күүһүрэн,
Ахтар Айыыһыт аналынан,
Эдьэҥ Иэйиэхсит этиитинэн,
Буруо таһааран,
Иитэр сүөһүнү үксэтэн,
Төрүүр оҕону төлкөлөөн,
Ууһаан-тэнийэн,
Уутуйан үөскээннэр,
Уһун үйэлэргэ
Уйгулаах, дьоллоох олохтонон,
Айыы санаатынан алҕанан-силэнэн,
«Аҕа баһын тосту олорон»
Аатырдахтара буоллун!
Үс харахтаах өҥөйбөтүн!
Түөрт харахтаах түөкүннээбэтин!
Соҕотох харахтаах сойуолаабатын!
Уһун тумустаах чупчуруйбатын!
Уоттаах харахтаах булбатын!
Уоруйах-албын уккуйбатын!
Алаһа дьиэбит тусаһата алҕаннын!
Аан Дойдум араҥаччыланнын!
Алгыс баһа арыыланнын!
Тиэргэн иччитэ Дьиэрдэ Хотун!
Тиэргэммин иһин үстэ күрүөлээ!
Тастан таас уллуҥаҕы,
Туораттан туос уллуҥаҕы,
Туора ыытан киллэримэ!
Тоҥ тыыннааҕы торут!
Атын санаалааҕы,
Алдьатар саҥнааҕы,
Атын суолларынан аралдьыт!
Өһөхтөөх майгылааҕы,
Өлөрөр-өһөрөр санаалааҕы
Өтөрүтэ тутан
Өрүүтүн киэр тут!
Уоруйаҕы уодьуганнаа!
Түөкүнү түҥкэлит!
Тумустааҕы киллэримэ!
Тыҥырахтааҕы быктарыма!
Айан абааһытын
Атын суолунан ыыт!
Суол абааһытын туспа суоллаа!
Тыал-күүс киирбэтин!
Холорук-силирик булбатын!
Чаҥкыныыр чаҥ алтан куйахтаа!
Тимир килиэ киил халҕан буолан
Киирэрин-тахсары
Кыраҕытык кэтээ!
Үөһээ Үрдүк Аар Айыылар!
Кэннибитигэр кэнчиэ кэбиһээччилэри
Кэбилитэн кыйдааҥ!
Ойоҕоспутугар ончуо оҥорооччуну
Огдолутан сүтэриҥ!
Илин өттүбүтүгэр
Инчиэ быраҕааччыны
Имири сотон үүртэлээҥ!
Айыыттан аналлаах
Алаһа бараан дьиэбит
Көмүс иэрчэхтээх,
Күлүмүрдэс сүлдьүгэстээх,
Көмүскэллээх ааҥҥын
Көмүскэс санаалаах
Күн ууһун дьонугар эрэ ас!
Алтан тардыылаах
Алыы көмүс ааҥҥын
Айыы дьонугар эрэ тэлэй!
Оһох уоттаах, дьиэ иччилээх,
Орон таҥастаах, олоппос киһилээх,
Остуол астаах, оҕо биһиктээх,
Ыал хоноһолоох, ыалдьыт үөрүүлээх,
Кыптыый тыастаах, кыыс хаппахчылаах
Эһэ-эбэ эйэлээх, аҕа-ийэ алгыстаах,
Уол оҕо дьоллоох, ох саа тутуурдаах
Буоллун ини, дии, доҕоттоор!
Тыл хоммотун!
Өс -санаа өһөгөйдөөбөтүн!
Ох тыллаах охторботун!
Татаар тыллаах
Таба эппэтин!
Үөһээ Сырдык Аар Айыылар!
Эһиги үтүө дьайыыгытынан,
Элбэх дьоллоох дьүүлгүтүнэн,
Көмүс күөмэйдээх
Күөрэгэйдээх сыһыылар
Күл-көмөр буолбатыннар!
Татыйык ыллыыр
Талыы-кэрэ талахтаах
Таабырыннаах талба күөх алыылар
Тордоҕунан бүрүллүбэтиннэр!
Көҕөн кус көччүйэн түһэр
Күөх хомустаах күөллэрэ
Көҕөрө өспөтүннэр!
Күлүмүрдэс хатырыктаах
Көмүс алтан балыктар
Кэмэ суох үөскүүр
Күлүм-чаҕыл уулара
Кэхтэн сытыйан сүппэтиннэр!
Бөдөҥ кута арыылардаах
Биргинэх кус, анды, умсаах
Биһирээн ууһуур
Билгэйэр уулаах эбэлэрбит
Бүтэн-иҥэн хаалбатыннар!
Кэрэ дьэрэкээн араас сир симэҕэ
Кэккэлээн, дьэргэйэн үүнэр,
Куруук дыргыл сыттаах
Кэтит нэлэмэн хонууларбыт
Киртийэн, дьайданан хаалбатыннар!
Сылгы сырсар, ынах маҥырыыр.
Сыыйыы мүөттээх оттордоох
Сыһык ас малааһыннаах,
Сытыы куйаас сырылыыр,
Сыһыыларбыт, хордоҕойдорбут
Сытыган эрбэһининэн сабыллыбатыннар!
Күөнэх, мунду, собо
Күлүмэхтик үөскүүр
Күөх оттоох үрэхтэрэ
Көмүллэн сүтэн хаалбатыннар!
Хардан эһэ хаһыытыыр
Халыҥ күөх тыалара.
Бөдөҥ тайах бырдааттыыр
Бөлкөй күөх ойуурдара,
Саарба кыыл саантыыр
Сатыы мастаах сирдэрэ,
Үгүс кыыл үөмэн хаамар
Үрдүк бөдөҥ мастара,
Улуу тыа уорҕалара
Уот аһылыга буолан
Уһун сайын устата умайан
Уостан-сүтэн хаалбатыннар!
Айыы күүһэ
Арчылаатын!
Күн күүһэ
Көмүскээтин!
Дьол-Соргу тосхойдун!
Үтүө кэм эргийдин!
Үрдүк анал быһаардын!
Домм! Домм! Домм!
Үҥээччилэр бары:
— Айыы Ойуунун
Абыраллаах алгыһа тиийдин!
Аламай маҥан халлаан
Айыы саҕаҕа арыллан,
Абырал кэллин!
Арчылыыр күүс абыраатын!
Алгыс күүһэ тиийдин!
Үрүҥ күн анныттан
Үрүҥ үтүө күүс
Үрүлүйэн кэлэн
Көмүс уйабытын көмүскээтин!
Күндү ыччаттарбытын көччүттүн!
Төгүрүк түөлбэ алгыһа
Түөрт сүүс сыл бардын!
Тиэргэн-тусаһа алгыһа
Айыы дьонун абыраатын!
Дьиэ-уот алгыһа
Далааһыннаах киэҥ буоллун!
Аар Айыыларга айхал!
Улуу Айыыларга уруй!
Домм! Домм! Домм!
Источник: Кондаков В. А.Алгыстар — эн көмүскэллэриҥ.,60-70с. Дьокуускай 2015
